147 rocznica urodzin Władysława Orkana

27 listopada 1875 w Porębie Wielkiej urodził się Władysław Orkan (wł. Franciszek Ksawery Smaciarz), piewca Gorców i Podhala, jednen z najbardziej znanych pisarzy okresu Młodej Polski.

w. Władysław Orkan to pseudonim literacki Franciszka Ksawerego Smaciarza, które zostało zmienione na Smreczyński w 1898 r., pochodził ze starego chłopskiego rodu. Urodził się 27.11.1875 r. we wsi Poręba wielka, jako drugie z kolei dziecko – po starszym o 3 lata bracie Stanisławie, a przed młodszą, również o 3 lata siostrą Marią. Choć lata jego dzieciństwa biegły na tle pełnej uroku przyrody Gorców, ciężkie i smutne było jego dzieciństwo, tak jak ciężkie, trudne i smutne było życie tutejszych ludzi. Rodzice Władysława Orkana posiadali grunt – 5 morgów pola. W większości były to nieużytki, nadające się jedynie na pastwiska wołów, które mały Franek musiał wypasać. Władysław Orkan swoja edukacę rozpoczął w dwuletniej Szkole Podstawowej w Porębie Wielkiej w roku 1884. Lata 1886 i 1887 spędził w Szkole Ludowej w Szczyrzycu u O.O. Cystersów, a od 1888 r. uczęszczał do gimnazjum św. Jacka do Krakowa. Matka Władysława Orkana była zdolna do bardzo dużych poświęceń, by móc wykształcić synów. Jednym z wielu jej poświęceń były jej legendarne piesze wędrówki do synów – najpierw do Szczyrzyca, a później do Krakowa z żywnością. Jej trud wychowania i poświęcenia, by synów wykształcić opisuje kolega Władysława Orkana – Sewery Ignacy Maciejewski w powieści pt. „Matka”. Orkan już w 4 klasie gimnazjum zaczął dużo pisać. Tam też wypełniał własnymi utworami gazetki szkolne: „Nygus”, „Grom” czy „Szczypiórek”, w których kpił ze schorzeń panującego systemu. Już w 1895 r. wydał 32 stronnicową broszurę – poemat „Nad grobem matki. Dumania”. Nad nauką górę wzięła literatura i dlatego Orkan nie zdał matury. Nie wiadomo jak i kiedy rozeszła się wiadomość, że Franek jest poetą. Literackim ojcem chrzestnym i jego kolegą, który go wprowadził na pisarską drogę był Kazimierz Przerwa-Tetmajer. On to ułatwił Orkanowi druk nowel w Warszawie 1899 r., jak również napisał serdeczną przedmowę do nich, stwierdzając, że Orkan ma duży talent. Większość swoich utworów poświęcał problematyce tutejszego ludu, główną uwagę kierując na trudne warunki życia, nędzę i biedotę tu panującą. Społeczność gorczańską oraz malowniczy pejzaż tych stron przedstawił w dwóch swoich utworach: „Komornicy” z 1900 r. oraz „W roztokach” z 1903 r. Powieści te wyznaczyły mu miejsce w literaturze polskiej. W następnych zbiorach nowel: „Nad urwiskiem” z 1906 r., „Herkules nowożytny” z 1906 r., „Miłość pasterska” z 1908 r., czy „Wesele Prometeusza” – pokazał nam swoją umiejętność literacka oraz zmysł obserwacyjny. W 1910 r. wydał powieść „Pomór”, która przedstawia tragiczne chwile zarazy trapiącej Galicję po krwawej rzezi. Natomiast powieść pt. „Drzewiej” z 1912 r. opisuje piękno prastarej puszczy gorczańskiej. Te dwie powieści powstały głównie z opowiadań matki pisarza. W 1925 r. wydał swą ostatnią powieść „Kostka Napierski”, nad którą pracował przeszło 20 lat. Z mniejszym powodzeniem pisał on również dramaty m.in.: „Skapany świat”, „Ofiara”, „Wina i kara” oraz „Franek Rakoczy”, w których opisywał wiejską biedotę, co było między innymi powodem odrzucenia ich przez teatry. Największe powodzenie uzyskał dramat „Skapany świat”, o ile tak można nazwać fakt nielicznych premier. Jest to dramat naturalistyczny, ze splotem ludzkich tragedii, ale i dość bogatym materiałem etnograficznym. Po młodzieńczych, buntowniczych wierszach, często chwytał za pióro i pisał poezję. W ogłoszonych drukiem tomikach pt. „Z tej smutnej ziemi” i „Z martwej roztoki” motywem przewodnim sa sprawy gorczańskiej społeczności wiejskiej i umiłowany pejzaż, określając go jako krainę kęp i wiecznej nędzy. Za mocną stronę jego twórczości uznać należy jego utwory o charakterze publicystycznym i reporterskim. Utworem tym są: „Listy ze wsi”, w których ujawnia się jego zaangażowanie w codzienne sprawy wsi gorczańskiej i chęć poprawy panujących wówczas stosunków społecznych. Ciekawym również wydarzeniem literackim była opublikowana w latach I wojny światowej książka „Droga czwartaków”. Zawarta jest w niej groza wojny i trud wojskowego marszu. Choć pisana przez żołnierza służącego w 4 Pułku Piechoty jest książką antywojenną i antymilitarną. Nie można ominąć jego „Wskazań dla Synów Podhala”, o których można powiedzieć, że są jakby społecznym testamentem. To wytyczne, które powinny prowadzić synów Podhala ku lepszemu jutru. Podsumowując twórczość gorczańskiego piewcy, można powiedzieć, że głównym bohaterem jego utworów była gorczańska wieś i piękny krajobraz, który ją otacza.

Wgłębiając się w życie osobiste porębiańskiego dumaca można powiedzieć, że mimo sławy, jaką osiągnął pisząc tak wiele utworów jego zycie było wypełnione licznymi kłopotami – przede wszystkim z powodu biedy, w której przyszło mu żyć. Jego głównym źródłem utrzymania były skromne pieniądze, które otrzymywał za drukowanie swoich utworów w odcinkach w różnych czasopismach – m.in. w Kurierze Lwowskim, Przyjacielu Ludu, Zorzy, w Głosie, Naprzodzie, Sfinksie czy Zdroju. Otrzymał on również wiadomość o przyznaniu mu głównej nagrody literackiej miasta Warszawy, lecz nie zdążył jej odebrać (wkrótce po otrzymaniu wiadomości o przyznaniu nagrody zmarł). W lutym 1909 r. zawarł on związek małżeński z Marią Zwierzyńską, lecz związek ten nie trwał długo, ponieważ Maria zmarła w kwietniu 1912 r. na gruźlicę zostawiając mu córke Zosię – jego jedyne dziecko. Zosię wychowywała głównie siostra Orkana Maria. Zosia w Zakopanem skończyła Liceum Ogólnokształcące. Zaczęła studiować w Krakowie, ale niestety ciężka zachorowała i zmarła na białaczkę mając 21 lat. W tak krótkim życiu zdążyła napisać wiele wierszy o tematyce miłosnej i lirycznej. Jaśniejszymi chwilami w życiu pisarza były podróże zagraniczne. Na przełomie 1898/99 r. był w Szwajcarii z kolegą szkolnym Emilem Bobrowskim i jego matką. W 1902 r. zwiedził Włochy w towarzystwie Leopolda Staffa i Władysława Bełzy. Porę zimową w 1903/1904 r. spędził w Szwajcarii w towarzystwie Adama Grzymały Siedleckiego. W 1914 r. przebywał w Austrii wraz ze swoją córką, późniejsza druga żoną Bronisławą Folejewską. Ostatnia podróż zagraniczna odbył w 1928 r. do Włoch w towarzystwie żony i Jana Wiktora. Jedyna jego nagroda za życia było zorganizowanie sobie 30-lecia pracy pisarskiej w 1927 r. Jubileusz ten odbywał się głównie w Krakowie, gdzie w Uniwersytecie Jagiellońskim otrzymał wieniec laurowy oraz w Nowym Targu, gdzie otrzymał szereg dyplomów i nagród od kolegów i przyjaciół. Od 1934 r. na rynku w Nowym Targu stał pomnik gorczańskiego piewcy, który został ufundowany m.in. przez Związek Podhalan Północnej Ameryki. Na uroczystości odsłonięcia była obecna jego matka, która zmarła w 1936 r. mając 90 lat. Jest pochowana na cmentarzu miejskim w Zakopanem. Ojciec Orkana zmarł w 1896 r. – został przywalony drzewem w lesie. Pracował tam jako drwal. Władysław Orkan władał nie tylko piórem, ale również pędzlem. Świadczą o tym pejzaże namalowane jego ręką, których kilka spośród wielu znajduje się na ścianach jego domu. Podhalański gazda wybudował sobie dom pod pustką, w którym zamieszkał od 1906 r. Orkanówka to willa w stylu Witkiewiczowskim. Wystrój budynku jest dziełem Jana Bulasa – rodaka Orkana – rysownika, malarza i rzeźbiarza, ucznia Stanisława Wyspiańskiego i Mehoffera. Po śmierci pisarza w jego domu mieszkał pasierb Witold Folejewski wraz ze swoją żoną Wilhelminą. Poeta ludu wiejskiego zmarł w Krakowie 14.05.1930 r. na zawał serca i tam został pochowany na Cmentarzu Rakowickim, a po roku zwłoki zostały przewiezione do Zakopanego na Pęskowy Brzyzek – cmentarz zasłużonych. Maria siostra pisarza wyszła za mąż za Jana Mosza – mieli jedna córkę Janinę. Siostra pisarza Maria zmarła 01.03.1930 r. mając 52 lata, córka Zosia zmarła 03.06.1930 r. Zosia spoczywa obok swojej matki na cmentarzu w Niedźwiedziu. Brat pisarza Stanisław skończył studia przyrodnicze, był wykładowcą na Uniwersytecie, a w późniejszym okresie dyrektorem gimnazjum. Brat Stanisław miał żonę Walerię Kirscher i troje dzieci – syna Stanisława i dwie córki Heleną i Annę. Zmarł w 1954 r. mając 82 lata.

Opracowała: Jadwiga Zapała